Dzieje Leżajska
Pierwsze wzmianki o Leżajsku pochodzą z XIII wieku, kiedy to król Kazimierz Wielki nadał wieś Janowi Pakosławowi ze Stróżysk. Prawa miejskie nadał miejscowości Władysław Jagiełło w 1397. Rozwój miasteczka, które pozostawało w rękach rodziny Jarosławskich herbu Leliwa, hamowały nieustanne najazdy tatarskie i wołoskie. Kolejne napady, w czasie których grabiono miasteczko, a ludność uprowadzano w jasyr, skłoniły Zygmunta Starego do wydania zezwolenia na przeniesienie miejscowości na położone wśród bagien, łatwiejsze do obrony miejsce. Król lokował Leżajsk na prawie magdeburskim i opatrzył go licznymi przywilejami, które zapewniły miejscowości pomyślny rozwój trwający aż do pierwszej połowy XVII wieku.
Ufortyfikowany Leżajsk był siedzibą starostwa, szkoły i klasztoru Bernardynów, który istnieje po dzień dzisiejszy stanowiąc najciekawszy zabytek miasta. W 1609 roku miasto złupił słynny warchoł – Stanisław Stadnicki, zwany Diabłem Łańcuckim. Najechał on Leżajsk w czasie prywatnej, toczonej latami i wyniszczającej wojny z jego właścicielem – Łukaszem Opalińskim. Tatarzy zniszczyli miasto raz jeszcze w 1624 roku. Wojny XVII i XVIII wieku przyniosły kres świetności miasta. Po pierwszym rozbiorze starosta Józef Potocki przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. Leżajsk zamienił się w prowincjonalną, niewiele znaczącą mieścinę, którą nieco ożywiło wybudowanie linii kolejowej pod koniec XIX wieku. Dalsze klęski przyniosły obie wojny światowe. W 1943 roku Niemcy dokonali pacyfikacji miasta rozstrzeliwując ponad 40 osób. Dopiero po wojnie rozwinął się tu przemysł, a ustanowienie Leżajska siedzibą powiatu przyniosło dalsze ożywienie.
Atrakcje turystyczne
Przyjeżdżających do Leżajska turystów przyciąga tu głównie wspaniały zespół klasztorny Bernardynów. Składają się nań: klasztor, obwarowania, oraz kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.
Wczesnobarokowa bazylika została wzniesiona na początku XVII wieku z fundacji Anny i Łukasza Opalińskich. Oszałamiające przepychem i bogactwem wnętrze kryje wiele wybitnych i interesujących dzieł sztuki. Do najciekawszych należy zaliczyć:
Cenne barokowe ołtarze, stalle i ambonę z XVII-XVIII wieku. W Kaplicy Matki Boskiej mieści się uważany za cudowny, obraz Matki Boskiej Leżajskiej.
Rzeźby Antoniego Osińskiego znajdujące się u krańca lewej nawy, po lewej stronie ołtarza Niepokalanego Poczęcia. To jeden z najwybitniejszych przykładów rokokowej mistycznej rzeźby szkoły lwowskiej. Figury św. Tomasza z Akwinu i Jana Dunsa Szkota zadziwiają dramatyzmem przedstawienia.
Oto, co pisze na ich temat prof. Mariusz Karpowicz:
„Gdybyśmy tym postaciom odjęli ręce i głowy, to nikt by nie poznał, że bryły to figury ludzkie – to są w gruncie rzeczy abstrakcyjne, skomplikowane bryły, suche, pogmatwane, o dużych, prostych płaszczyznach i ostrych krawędziach. To zrośnięte ze sobą olbrzymie, wyzłocone kryształy, to swobodna plątanina brył geometrycznych, w której zatraciła się i postać ludzka, i konkretna materialność szaty. Oko nasze z podziwem ślizga się po załomach, obserwuje najrozmaitsze natężenia złotego blasku uwięzionego między krawędziami kryształów. Ta sztuka jest już na pewno zupełnym odejściem od naśladowania rzeczywistości. Bardziej przypomina zagmatwaną blachę po karambolu samochodowym niż habit. To kubizm czy futuryzm XVIII wieku! Na dodatek odkryte partie ciała równie dalekie są od rzeczywistości. Ciała to wysuszone, żylaste, pląsające w nienaturalnych epileptycznych ruchach (…). Cała postać jest bowiem bardzkiej wyobrażeniem stanu ducha, niż przedstawieniem osoby. I tak te rzeźby trzeba rozumieć. Ich oczy patrzą donikąd, a twarze oddają stan zatopienia w mistycznej, wyniszczającej ekstazie.“
Freski zdobiące wnętrze bazyliki. Powstały około 1752 roku i są dziełem trzech malarzy: Kłosowskiego, Stroińskiego i Wojtanowskiego. Niezwykle bogate zdobienie jest jednym z najciekawszych przykładów twórczości freskantów lwowskich.
Barokowe organy należą do największych w Europie i nie mają sobie równych w Polsce pod względem bogactwa wykonanej przez zakonników snycerskiej dekoracji. Posiadają 74 rejestry oraz 5894 piszczałki.
Organy wykonało dwóch organmistrzów: Stanisław Studziński z Przeworska, który budował instrument w latach 1680-1682, oraz Jan Głowiński z Krakowa, który rozbudował go w latach 1686-1693. Składają się na nie 3 niezależne instrumenty, z których dwa mniejsze znajdują się w nawach bocznych – mimo, iż wszystkie instrumenty stopione są obudową w jeden wielki zespół, może na nich jednocześnie grać trzech organistów. Główny instrument ma 15 m wysokości i 7,5 m szerokości. Organy posiadają także urządzenia dodatkowe: kukułkę, bęben, ptaszki i horribile.
Barokowy klasztor wybudowany w 1637 roku składa się z czterech skrzydeł. Cały zespół otaczają mury obronne z basztami i dzwonnicą. Obecnie w budynkach klasztornych mieści się, poza domem zakonnym, Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów zawierające m.in. ciekawe zabytki pochodzące z klasztorów bernardyńskich na dawnych kresach wschodnich.
Inne zabytki miasta W granicach miasta mieści się obecnie ok. 120 zabytkowych obiektów, m.in. ratusz z XVIII wieku, późnorenesansowy obronny kościół parafialny z pocz. XVII wieku, przebudowany w XVIII wieku, dawna cerkiew unicka (obecnie kościół), dawny dwór starościński z 2 połowy XVIII wieku.
